EuroMediCare to specjalistyczny szpital z przychodnią, działający od 2002 r. Oferuje nowoczesne metody diagnostyczne i operacyjne, ma cztery sale operacyjne i zapewnia komfortowy pobyt w pokojach z udogodnieniami.
Choroby kolana – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie
26. 12. 2025
min
Choroby kolana to problem zdrowotny, który może dotknąć osoby w każdym wieku. Staw kolanowy podlega dużym obciążeniom podczas aktywności fizycznej, a jednocześnie pozostaje w „bezruchu” podczas siedzenia. Jak wpływa to na ryzyko uszkodzenia?
Rodzaje chorób kolan (nazwy medyczne)
Jakie są najczęstsze problemy z kolanami? Trudno odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ choroby kolan obejmują tak dużo dolegliwości, że brakuje statystyk opisujących częstość występowania każdej z nich. Jednak na pewno do tych powszechniejszych można zaliczyć chorobę zwyrodnieniową (gonartrozę), choroby zapalne i uszkodzenia mechaniczne.
Niezapalna choroba zwyrodnieniowa kolan (gonartroza)
W Polsce na gonartrozę cierpi prawie 2 miliony osób, przy czym kolano jest jednym z najczęściej zajętych stawów.
- Schorzenie polega na stopniowym niszczeniu chrząstki stawowej, co prowadzi do bólu i ograniczenia ruchomości.
- Wśród osób po 45 roku życia zmiany zwyrodnieniowe widać w obrazie radiologicznym u 19-28% pacjentów, a po 60 r.ż. odsetek ten wzrasta do 37%.
- W grupie seniorów schorzenie częściej występuje u kobiet (https://www.termedia.pl/Choroba-zwyrodnieniowa-stawow,48,27612,1,0.html).
Zapalenia stawów kolan
Kolejną grupą chorób w obrębie kolan są stany zapalne stawów kolanowych.
Opracowanie z 2014 r. podawało, że ok. 400 000 osób w Polsce choruje na różne schorzenia stawów o podłożu zapalnym, w tym np. toczeń rumieniowaty czy dna moczanowa, które również mogą obejmować staw kolanowy (https://spartanska.pl/wp-content/uploads/raport_wczesna_diagnostyka_ChR.pdf).
- Z kolei dane z 2019 r. informowały, że reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) w Polsce dotyka 1,06% kobiet i 0,74% mężczyzn. Jest to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy atakuje błonę maziową stawu, prowadząc do zapalenia, bólu i zniszczenia chrząstki (https://www.termedia.pl/reumatologia/Personalizacja-leczenia-to-nie-przywilej-to-wymog-wspolczesnej-medycyny,36129.html).
Uszkodzenia mechaniczne kolana
Według danych NFZ w 2019 r. urazy kolana dotknęły około 244 000 osób w Polsce. Do najczęściej zgłaszanych należały:
- stłuczenia kolana (ok. 30%);
- skręcenia i naderwania innych lub nieokreślonych struktur kolana (ok. 21%);
- inne wewnętrzne uszkodzenia kolana u ok. 9% pacjentów (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34187936/).
Statystyki te nie uwzględniają jednak zerwania lub skręcenia więzadeł stabilizujących kolano, takich jak więzadła krzyżowe przednie (ACL), tylne (PCL) i poboczne (MCL, LCL). W Polsce urazy ACL występują u około 1 na 1 000 osób, co daje niemal 38 tys. przypadków rocznie (https://www.balticsportscience.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1305&context=journal). Najczęściej dochodzi do nich w połączeniu z innymi uszkodzeniami więzadeł.
Z uszkodzeniem więzadeł wiąże się także większe ryzyko urazu łąkotki oraz rzepki. Co prawda nie dysponujemy danymi epidemiologicznymi z Polski, jednak badania z USA wskazują częstość urazów łąkotki na poziomie 61 na 100 000 osób, a zwichnięcia rzepki – 5,8 na 100 000 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482427/).
Przyczyny chorób kolana
Choroby kolan u dorosłych mają wiele przyczyn, które mogą występować jednocześnie. Najłatwiejszym źródłem do zidentyfikowania jest aktywność fizyczna, szczególnie u początkujących sportowców z niedopracowaną techniką. Przykładowo aż 75% przypadków uszkodzenia więzadła krzyżowego przedniego (ACL) dotyczy amatorów sportowych. Z kolei częstość zwichnięcia rzepki wzrasta prawie 6-krotnie w grupie aktywnych młodych do 17 r.ż. w porównaniu z populacją ogólną (https://www.balticsportscience.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1305&context=journal).
Kolejnym powszechnie znanym czynnikiem jest starzenie się. Chrząstka stawowa z wiekiem traci naturalną zdolność do regeneracji, co prowadzi do jej powolnego niszczenia. Dodatkowo kobiety są bardziej narażone na rozwój chorób kolan z powodu zmian hormonalnych, szczególnie po menopauzie. Przyczynia się też do tego staż w pracy wymagającej wielogodzinnego stania, kucania, opierania się na kolanach bądź siedzenia.
Wśród czynników rozwoju chorób kolan można wymienić również:
- otyłość,
- wady postawy,
- choroby ogólnoustrojowe,
- wcześniej przebyte urazy – badania pokazują, że u ponad 75% pacjentów z objawową chorobą zwyrodnieniową stawów występują uszkodzenia łąkotki (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7359983/).
Jednak w większości przypadków (również u osób starszych) to siedzący tryb życia i brak wystarczającej ilości ruchu odpowiada za rozwój chorób kolan. Jedno z badań, które objęło 23 tys. ludzi wskazało, że osoby siedzące powyżej 10 godzin dziennie (w porównaniu do osób siedzących mniej) mają:
- 1,28 razy większe szanse na przewlekły ból kolana;
- 0,78 razy większe szanse na ból kolana, jeśli pozostają aktywne fizycznie;
- 3,48 razy większe szanse na przewlekły ból kolan przy BMI ≥30.
Co ważne, inne analizy także wskazują, że nawet większość starszych osób spędza czas siedząc bądź leżąc, co niestety osłabia mięśnie stabilizujące kolana i zwiększa nadwagę (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6546935/).
Choroby kolana – objawy
Spektrum objawów zmienia się w zależności od rodzaju schorzenia kolan. Jednak większość osób przede wszystkim zgłasza 3 symptomy:
- ból o zróżnicowanym nasileniu;,
- obrzęk;
- ograniczenie mobilności i charakterystyczne „trzaski” podczas ruszania.
Choroby kolana – leczenie
Leczenie chorób kolanowych może przybierać różne formy. Wybór metody leczenia zależy od:
- rodzaju schorzenia,
- stopnia zaawansowania,
- wieku pacjenta,
- ogólnego stanu zdrowia.
Leczenie przeciwbólowe i ćwiczenia
Terapię zaczyna się najczęściej od zmniejszenia dolegliwości bólowych i zapalnych. Stosuje się w tym celu różne formy farmakoterapii oraz metody pozwalające na odciążenie struktur kolanowych. Jest to możliwe m.in. poprzez:
- odpoczynek,
- okłady z kostek lodu,
- kompresję np. bandażem,
- uniesienie nogi,
- ewentualne zmniejszenie wagi.
Co więcej, ćwiczenia o niskiej intensywności zaleca się pacjentom z bólem uogólnionym, natomiast cierpiących z powodu zwyrodnienia stawów zachęca się do ćwiczeń o umiarkowanej intensywności (50-70% maksymalnego tętna), 3 dni w tygodniu (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6815384/).
Leczenie operacyjne
Niestety, istnieją dolegliwości kolan, które wymagają operacji, np.:
- całkowite zerwanie ACL u osób, które chcą powrócić do aktywności sportowej lub mają nawracającą niestabilność kolana;
- niestabilne uszkodzenie łąkotki z mechanicznym zablokowaniem stawu, ponieważ prowadzi to do trwałego uszkodzenia chrząstki stawowej;
- rozszczepienie łąkotki u sportowca, które bez naprawy chirurgicznej będzie się pogłębiać, szczególnie u aktywnych osób;
- pierwsze zwichnięcie rzepki, w celu uniknięcia ponownych urazów. Ocenia się, że przy braku dodatkowych czynników ryzyka ponowne zwichnięcie może wystąpić u 31,2% chorych. Przy 1 czynniku (np. pacjent ma poniżej 20 lat lub dysplazję bloczka wysokiego stopnia), ryzyko rośnie do 36,6%, a przy 3 lub więcej – ryzyko nawrotu jest bardzo wysokie i wynosi 86,2% (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7869156/). Co więcej, brak operacji może doprowadzić do wczesnego rozwoju choroby zwyrodnieniowej stawu;
- każde znaczne złamanie rzepki, które powoduje przesunięcie fragmentów lub separację. Bez chirurgicznego zszycia fragmentów, mięsień czworogłowy nie będzie funkcjonować prawidłowo, a pacjent – samodzielnie chodzić.
Choroby kolana – podsumowanie
W opracowaniu z 2018 r. podano: „Ból kolana dotyka około 25% dorosłych, a jego częstość występowania wzrosła o prawie 65% w ciągu ostatnich 20 lat, co stanowi prawie 4 miliony wizyt w podstawowej opiece zdrowotnej rocznie” (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30325638). Rozwój technologii i zmiany w stylu życia sprawiły, że choroby kolan dotykają dziś coraz większej liczby osób – nie z powodu chorób ogólnoustrojowych, takich jak RZS, lecz przede wszystkim wskutek niskiej aktywności fizycznej. Jest to nie tylko problem zdrowotny, ale też poważny koszt społeczny i ekonomiczny.
Bibliografia
- Piotr Adrian Klimiuk, Anna Kuryliszyn-Moskal, Choroba zwyrodnieniowa stawów, 2016. https://www.termedia.pl/Choroba-zwyrodnieniowa-stawow,48,27612,1,0.html/. [dostęp: 18.12.2025].
- Brygida Kwiatkowska, Filip Raciborski, Maria Maślińska, Anna Kłak, Jerzy Gryglewicz, Piotr Samel-Kowalik, Wczesna diagnostyka chorób reumatycznych − ocena obecnej sytuacji i rekomendacje zmian, 2014. https://spartanska.pl/wp-content/uploads/raport_wczesna_diagnostyka_ChR.pdf. [dostęp: 18.12.2025].
- Izabela Obarska, Maciej Stajszczyk, Personalizacja leczenia to nie przywilej – to wymóg współczesnej medycyny, 2019. https://www.termedia.pl/reumatologia/Personalizacja-leczenia-to-nie-przywilej-to-wymog-wspolczesnej-medycyny,36129.html. [dostęp: 18.12.2025].
- Piotr Bednarski, Karolina Piekarska, Traumatic Knee Injuries in 2016-2019 – an Analysis of Newly Diagnosed Patients Based on NHF Data Reporting, 2021. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34187936/. [dostęp: 18.12.2025].
- Pawel Gwiazdon, Agnieszka Racut, Magdalena Strozik, Katarzyna Klimek, Diagnosis, treatment and statistic of anterior cruciate ligament injuries, 2019. https://www.balticsportscience.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1305&context=journal, [dostęp: 18.12.2025].
- Steve Wolfe; Matthew A. Varacallo; Joshua D. Thomas; Jeffrey J. Carroll; Chadi I. Kahwaji, Patellar Instability, 2023. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482427/. [dostęp: 18.12.2025].
- Kavyansh Bhan, Meniscal Tears: Current Understanding, Diagnosis, and Management, 2020. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7359983/. [dostęp: 18.12.2025].
- Ruixue Zhaoyang, Lynn M Martire, Daily Sedentary Behavior Predicts Pain and Affect in Knee Arthritis, 2018. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6546935/. [dostęp: 18.12.2025].
- Sook-Hyun Lee, Chihyoung Son, Sujung Yeo, In-Hyuk Ha, Cross-sectional analysis of self-reported sedentary behaviors and chronic knee pain among South Korean adults over 50 years of age in KNHANES 2013-2015, 2019. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6815384/. [dostęp: 18.12.2025].
- Juan Pablo Martinez-Cano, Julián Chica, Juan José Martinez-Arboleda, Erika Rincón-Escobar, Laura Zamudio-Castilla, Martin Renjifo, Alfredo Martinez-Rondanelli, Patellofemoral Dislocation Recurrence After a First Episode: A Case-Control Study, 2021. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7869156/. [dostęp: 18.12.2025].
- Christopher W Bunt, Christopher E Jonas, Jennifer G Chang, Knee Pain in Adults and Adolescents: The Initial Evaluation, 2018. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30325638/. [dostęp: 18.12.2025].
min
Choroby kolana to problem zdrowotny, który może dotknąć osoby w każdym wieku. Staw kolanowy podlega dużym obciążeniom podczas aktywności fizycznej, a jednocześnie pozostaje w „bezruchu” podczas siedzenia. Jak wpływa to na ryzyko uszkodzenia?
Rodzaje chorób kolan (nazwy medyczne)
Jakie są najczęstsze problemy z kolanami? Trudno odpowiedzieć na to pytanie, ponieważ choroby kolan obejmują tak dużo dolegliwości, że brakuje statystyk opisujących częstość występowania każdej z nich. Jednak na pewno do tych powszechniejszych można zaliczyć chorobę zwyrodnieniową (gonartrozę), choroby zapalne i uszkodzenia mechaniczne.
Niezapalna choroba zwyrodnieniowa kolan (gonartroza)
W Polsce na gonartrozę cierpi prawie 2 miliony osób, przy czym kolano jest jednym z najczęściej zajętych stawów.
- Schorzenie polega na stopniowym niszczeniu chrząstki stawowej, co prowadzi do bólu i ograniczenia ruchomości.
- Wśród osób po 45 roku życia zmiany zwyrodnieniowe widać w obrazie radiologicznym u 19-28% pacjentów, a po 60 r.ż. odsetek ten wzrasta do 37%.
- W grupie seniorów schorzenie częściej występuje u kobiet (https://www.termedia.pl/Choroba-zwyrodnieniowa-stawow,48,27612,1,0.html).
Zapalenia stawów kolan
Kolejną grupą chorób w obrębie kolan są stany zapalne stawów kolanowych.
Opracowanie z 2014 r. podawało, że ok. 400 000 osób w Polsce choruje na różne schorzenia stawów o podłożu zapalnym, w tym np. toczeń rumieniowaty czy dna moczanowa, które również mogą obejmować staw kolanowy (https://spartanska.pl/wp-content/uploads/raport_wczesna_diagnostyka_ChR.pdf).
- Z kolei dane z 2019 r. informowały, że reumatoidalne zapalenie stawów (RZS) w Polsce dotyka 1,06% kobiet i 0,74% mężczyzn. Jest to choroba autoimmunologiczna, w której układ odpornościowy atakuje błonę maziową stawu, prowadząc do zapalenia, bólu i zniszczenia chrząstki (https://www.termedia.pl/reumatologia/Personalizacja-leczenia-to-nie-przywilej-to-wymog-wspolczesnej-medycyny,36129.html).
Uszkodzenia mechaniczne kolana
Według danych NFZ w 2019 r. urazy kolana dotknęły około 244 000 osób w Polsce. Do najczęściej zgłaszanych należały:
- stłuczenia kolana (ok. 30%);
- skręcenia i naderwania innych lub nieokreślonych struktur kolana (ok. 21%);
- inne wewnętrzne uszkodzenia kolana u ok. 9% pacjentów (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34187936/).
Statystyki te nie uwzględniają jednak zerwania lub skręcenia więzadeł stabilizujących kolano, takich jak więzadła krzyżowe przednie (ACL), tylne (PCL) i poboczne (MCL, LCL). W Polsce urazy ACL występują u około 1 na 1 000 osób, co daje niemal 38 tys. przypadków rocznie (https://www.balticsportscience.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1305&context=journal). Najczęściej dochodzi do nich w połączeniu z innymi uszkodzeniami więzadeł.
Z uszkodzeniem więzadeł wiąże się także większe ryzyko urazu łąkotki oraz rzepki. Co prawda nie dysponujemy danymi epidemiologicznymi z Polski, jednak badania z USA wskazują częstość urazów łąkotki na poziomie 61 na 100 000 osób, a zwichnięcia rzepki – 5,8 na 100 000 (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482427/).
Przyczyny chorób kolana
Choroby kolan u dorosłych mają wiele przyczyn, które mogą występować jednocześnie. Najłatwiejszym źródłem do zidentyfikowania jest aktywność fizyczna, szczególnie u początkujących sportowców z niedopracowaną techniką. Przykładowo aż 75% przypadków uszkodzenia więzadła krzyżowego przedniego (ACL) dotyczy amatorów sportowych. Z kolei częstość zwichnięcia rzepki wzrasta prawie 6-krotnie w grupie aktywnych młodych do 17 r.ż. w porównaniu z populacją ogólną (https://www.balticsportscience.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1305&context=journal).
Kolejnym powszechnie znanym czynnikiem jest starzenie się. Chrząstka stawowa z wiekiem traci naturalną zdolność do regeneracji, co prowadzi do jej powolnego niszczenia. Dodatkowo kobiety są bardziej narażone na rozwój chorób kolan z powodu zmian hormonalnych, szczególnie po menopauzie. Przyczynia się też do tego staż w pracy wymagającej wielogodzinnego stania, kucania, opierania się na kolanach bądź siedzenia.
Wśród czynników rozwoju chorób kolan można wymienić również:
- otyłość,
- wady postawy,
- choroby ogólnoustrojowe,
- wcześniej przebyte urazy – badania pokazują, że u ponad 75% pacjentów z objawową chorobą zwyrodnieniową stawów występują uszkodzenia łąkotki (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7359983/).
Jednak w większości przypadków (również u osób starszych) to siedzący tryb życia i brak wystarczającej ilości ruchu odpowiada za rozwój chorób kolan. Jedno z badań, które objęło 23 tys. ludzi wskazało, że osoby siedzące powyżej 10 godzin dziennie (w porównaniu do osób siedzących mniej) mają:
- 1,28 razy większe szanse na przewlekły ból kolana;
- 0,78 razy większe szanse na ból kolana, jeśli pozostają aktywne fizycznie;
- 3,48 razy większe szanse na przewlekły ból kolan przy BMI ≥30.
Co ważne, inne analizy także wskazują, że nawet większość starszych osób spędza czas siedząc bądź leżąc, co niestety osłabia mięśnie stabilizujące kolana i zwiększa nadwagę (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6546935/).
Choroby kolana – objawy
Spektrum objawów zmienia się w zależności od rodzaju schorzenia kolan. Jednak większość osób przede wszystkim zgłasza 3 symptomy:
- ból o zróżnicowanym nasileniu;,
- obrzęk;
- ograniczenie mobilności i charakterystyczne „trzaski” podczas ruszania.
Choroby kolana – leczenie
Leczenie chorób kolanowych może przybierać różne formy. Wybór metody leczenia zależy od:
- rodzaju schorzenia,
- stopnia zaawansowania,
- wieku pacjenta,
- ogólnego stanu zdrowia.
Leczenie przeciwbólowe i ćwiczenia
Terapię zaczyna się najczęściej od zmniejszenia dolegliwości bólowych i zapalnych. Stosuje się w tym celu różne formy farmakoterapii oraz metody pozwalające na odciążenie struktur kolanowych. Jest to możliwe m.in. poprzez:
- odpoczynek,
- okłady z kostek lodu,
- kompresję np. bandażem,
- uniesienie nogi,
- ewentualne zmniejszenie wagi.
Co więcej, ćwiczenia o niskiej intensywności zaleca się pacjentom z bólem uogólnionym, natomiast cierpiących z powodu zwyrodnienia stawów zachęca się do ćwiczeń o umiarkowanej intensywności (50-70% maksymalnego tętna), 3 dni w tygodniu (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6815384/).
Leczenie operacyjne
Niestety, istnieją dolegliwości kolan, które wymagają operacji, np.:
- całkowite zerwanie ACL u osób, które chcą powrócić do aktywności sportowej lub mają nawracającą niestabilność kolana;
- niestabilne uszkodzenie łąkotki z mechanicznym zablokowaniem stawu, ponieważ prowadzi to do trwałego uszkodzenia chrząstki stawowej;
- rozszczepienie łąkotki u sportowca, które bez naprawy chirurgicznej będzie się pogłębiać, szczególnie u aktywnych osób;
- pierwsze zwichnięcie rzepki, w celu uniknięcia ponownych urazów. Ocenia się, że przy braku dodatkowych czynników ryzyka ponowne zwichnięcie może wystąpić u 31,2% chorych. Przy 1 czynniku (np. pacjent ma poniżej 20 lat lub dysplazję bloczka wysokiego stopnia), ryzyko rośnie do 36,6%, a przy 3 lub więcej – ryzyko nawrotu jest bardzo wysokie i wynosi 86,2% (https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7869156/). Co więcej, brak operacji może doprowadzić do wczesnego rozwoju choroby zwyrodnieniowej stawu;
- każde znaczne złamanie rzepki, które powoduje przesunięcie fragmentów lub separację. Bez chirurgicznego zszycia fragmentów, mięsień czworogłowy nie będzie funkcjonować prawidłowo, a pacjent – samodzielnie chodzić.
Choroby kolana – podsumowanie
W opracowaniu z 2018 r. podano: „Ból kolana dotyka około 25% dorosłych, a jego częstość występowania wzrosła o prawie 65% w ciągu ostatnich 20 lat, co stanowi prawie 4 miliony wizyt w podstawowej opiece zdrowotnej rocznie” (https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30325638). Rozwój technologii i zmiany w stylu życia sprawiły, że choroby kolan dotykają dziś coraz większej liczby osób – nie z powodu chorób ogólnoustrojowych, takich jak RZS, lecz przede wszystkim wskutek niskiej aktywności fizycznej. Jest to nie tylko problem zdrowotny, ale też poważny koszt społeczny i ekonomiczny.
Bibliografia
- Piotr Adrian Klimiuk, Anna Kuryliszyn-Moskal, Choroba zwyrodnieniowa stawów, 2016. https://www.termedia.pl/Choroba-zwyrodnieniowa-stawow,48,27612,1,0.html/. [dostęp: 18.12.2025].
- Brygida Kwiatkowska, Filip Raciborski, Maria Maślińska, Anna Kłak, Jerzy Gryglewicz, Piotr Samel-Kowalik, Wczesna diagnostyka chorób reumatycznych − ocena obecnej sytuacji i rekomendacje zmian, 2014. https://spartanska.pl/wp-content/uploads/raport_wczesna_diagnostyka_ChR.pdf. [dostęp: 18.12.2025].
- Izabela Obarska, Maciej Stajszczyk, Personalizacja leczenia to nie przywilej – to wymóg współczesnej medycyny, 2019. https://www.termedia.pl/reumatologia/Personalizacja-leczenia-to-nie-przywilej-to-wymog-wspolczesnej-medycyny,36129.html. [dostęp: 18.12.2025].
- Piotr Bednarski, Karolina Piekarska, Traumatic Knee Injuries in 2016-2019 – an Analysis of Newly Diagnosed Patients Based on NHF Data Reporting, 2021. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34187936/. [dostęp: 18.12.2025].
- Pawel Gwiazdon, Agnieszka Racut, Magdalena Strozik, Katarzyna Klimek, Diagnosis, treatment and statistic of anterior cruciate ligament injuries, 2019. https://www.balticsportscience.com/cgi/viewcontent.cgi?article=1305&context=journal, [dostęp: 18.12.2025].
- Steve Wolfe; Matthew A. Varacallo; Joshua D. Thomas; Jeffrey J. Carroll; Chadi I. Kahwaji, Patellar Instability, 2023. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK482427/. [dostęp: 18.12.2025].
- Kavyansh Bhan, Meniscal Tears: Current Understanding, Diagnosis, and Management, 2020. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7359983/. [dostęp: 18.12.2025].
- Ruixue Zhaoyang, Lynn M Martire, Daily Sedentary Behavior Predicts Pain and Affect in Knee Arthritis, 2018. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6546935/. [dostęp: 18.12.2025].
- Sook-Hyun Lee, Chihyoung Son, Sujung Yeo, In-Hyuk Ha, Cross-sectional analysis of self-reported sedentary behaviors and chronic knee pain among South Korean adults over 50 years of age in KNHANES 2013-2015, 2019. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC6815384/. [dostęp: 18.12.2025].
- Juan Pablo Martinez-Cano, Julián Chica, Juan José Martinez-Arboleda, Erika Rincón-Escobar, Laura Zamudio-Castilla, Martin Renjifo, Alfredo Martinez-Rondanelli, Patellofemoral Dislocation Recurrence After a First Episode: A Case-Control Study, 2021. https://pmc.ncbi.nlm.nih.gov/articles/PMC7869156/. [dostęp: 18.12.2025].
- Christopher W Bunt, Christopher E Jonas, Jennifer G Chang, Knee Pain in Adults and Adolescents: The Initial Evaluation, 2018. https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30325638/. [dostęp: 18.12.2025].
